W wyborach do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw w różnych ogłoszeniach wyborczych przewijają się na przemian jakieś okręgi, obwody, lokale, listy, komitety, komisarze, komisje… Być może przyda się komuś opisanie o co w tym wszystkim chodzi.
Na wstępie warto przypomnieć, że na wybory samorządowe tak naprawdę składają się co najmniej 4 różne rodzaje wyborów w tym samym czasie. Wybierane są składy rad gmin (pierwszy rodzaj wyborów), rad powiatów (drugi) i sejmików województw (trzeci) oraz wójtowie, burmistrzowie lub prezydenci miast (czwarty rodzaj wyborów). W Warszawie wybierane są ponadto władze poszczególnych dzielnic.
Okręgi
Zgodnie z Ordynacją wyborczą z 1998 r. każda jednostka samorządu terytorialnego (województwo, powiat, gmina) ma własne stałe okręgi wyborcze. W ten sposób istnieją okręgi dla wyborów do rady gminy (miasta), niezależnie od nich okręgi dla wyborów do rady powiatu (za wyjątkiem miast na prawach powiatu – tutaj nie ma rady powiatu odrębnej od miejskiej), oraz niezależnie od nich okręgi dla wyborów do sejmiku województwa. Każdy szczebel okręgów ma własną numerację kolejnymi liczbami naturalnymi począwszy od 1 (2, 3, 4 itd.).
W przypadku województw i wyborów do sejmików województw, okręgiem może być jeden powiat lub kilka powiatów (w tym odpowiednio miast na prawach powiatów). Okręgi wojewódzkie nie mogą dzielić powiatów (powiaty wchodzą weń w całości).
W przypadku powiatów i wyborów do rad powiatów, okręgiem może być jedna gmina lub kilka gmin (miejskich=miast, wiejskich lub mieszanych). Okręgi powiatowe nie mogą dzielić gmin (gminy wchodzą weń w całości).
W przypadku gmin i wyborów do rad gmin (w tym miast), okręgiem może być jedna lub kilka ulic (w miejscowościach, w których wprowadzono podział na ulice) oraz jedno lub kilka sołectw (obejmujących jedną lub kilka wsi).
Podział na okręgi wyborcze służy ustaleniu liczby mandatów na radnych, którą należy wybrać w wyborach powszechnych. Oznacza to, że cała rada po wyborach będzie liczyć od 15 do 60 osób (w zależności od uwarunkowań lokalnych), ale pochodzić będą oni z różnych okręgów, każdy okręg ma gwarantowaną reprezentację, właśnie poprzez z góry ustaloną liczbę radnych wybieranych w okręgach. To zaś ma przełożenie na listy kandydatów, o czym zaraz.
Podział na okręgi wraz ze wskazaniem liczby radnych wybieranych w poszczególnych okręgach — uchwalany jest przez organy stanowiące (rady i sejmiki). Uchwały takie podlegają ogłoszeniu w wojewódzkich dziennikach urzędowych. Moim skromnym zdaniem, uchwała o podziale na okręgi stanowi akt prawa miejscowego (zawierając normę powszechnie obowiązującą wyborców ustalającą liczbę wybieranych radnych w okręgu).
Podział na okręgi co do zasady ma charakter stały. Raz ustalony, obowiązuje do czasu zmiany w tym samym trybie, w jakim go ustanowiono. Podstawą do ewentualnej zmiany podziału są zmiany w podziale administracyjnym kraju, tj. utworzenie lub likwidacja jednostek samorządu terytorialnego albo zmiana ich granic, ewentualne znaczna migracja mieszkańców powodująca, że grupa 2 000 mieszkańców (pozostających lub przemieszczających się w danym okręgu) utraciłaby swojego przedstawiciela. Najczęściej więc podział na okręgi i liczby radnych nie ulegają zmianom, często zostały uchwalone przez rady i sejmiki jeszcze ok. 2002 r. bez późniejszych zmian. Oczywiście, każdą jednostkę należy sprawdzać indywidualnie.
Mniej więcej na miesiąc (najpóźniej 35 dni) przed wyborami samorządowymi, odpowiednio wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta powiatu lub marszałek województwa, podają do wiadomości publicznej podział swoich jednostek na okręgi w drodze obwieszczeń.
Każdy kandyduje albo głosuje tylko w jednym okręgu. Co prawda miejsce kandydowania jest zależne od miejsca zamieszkania, ale kandydata wiąże teren działania całej rady (sejmiku), a nie okręgu, w którym mieszka. Przykładowo więc można mieszkać i być wpisanym do rejestru wyborców pod adresem należącym do okręgu nr 1 a jednocześnie kandydować do okręgu nr 2, ale w obrębie tej samej jednostki, do której rady się kandyduje. Choć można kandydować w okręgu innym niż okręg zamieszkania (w ramach danej gminy — jeśli kandyduje się do rady gminy, danego powiatu — do rady powiatu, albo danego województwa — do sejmiku województwa), to jednak nie można kandydować w dwóch ani więcej okręgach.
Obwody
Każda gmina (w tym miasto jako gmina miejska) ustala swój podział na obwody głosowania. W tym przypadku nie ma żadnego odrębnego podziału na obwody przez powiat ani województwo — te korzystają z obwodów ustalonych przez gminy.
Jeden obwód głosowania może obejmować jedną lub kilka ulic (w miejscowościach, w których wprowadzono podział na ulice), ewentualnie jedną lub kilka dzielnic lub sołectw albo wsi.
Podział ten nie musi być zbieżny z podziałem na okręgi wyborcze dla wyborów do rad gmin. Często zdarza się, że przykładowo dwie ulice należą do tego samego okręgu wyborczego, ale różnych obwodów głosowania. Również odwrotnie, bywają dwie miejscowości należące do tego samego obwodu głosowania, ale do różnych okręgów tego samego szczebla.
Podział gminy na obwody głosowania ustala właściwa rada gminy (w tym rada miasta) w drodze uchwały, zarówno w przypadku obwodów stałych jak i odrębnych. Uchwała taka podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Trudno mi bez głębszej analizy ocenić, czy uchwała taka jest aktem prawa miejscowego.
Większość obwodów ma charakter stały (powszechny), ponadto przed każdymi wyborami mogą być tworzone obwody odrębne (specjalne, zamknięte) w szpitalach, zakładach pomocy społecznej oraz zakładach karnych i aresztach śledczych.
Zmiana granic stałych obwodów głosowania, podobnie jak przy okręgach wyborczych, może nastąpić jedynie w przypadku zmian granic gminy, zmiany liczby mieszkańców w gminie lub w obwodzie głosowania, zmiany liczby radnych w radzie gminy lub zmian w podziale gminy na okręgi wyborcze. Czyli zasadniczo podział na stałe obwody głosowania również nie ulega częstym zmianom, a ostatnie uchwały rad gmin w tym zakresie mogą pochodzić sprzed 4 czy 8 lat.
Informację o podziale gminy na stałe i odrębne obwody głosowania podaje do wiadomości publicznej wójt, burmistrz lub prezydent miasta
Lokale
Głosowanie odbywa się w obwodach głosowania. Głosowanie bezpośrednio przeprowadzają obwodowe komisje wyborcze. To tu wydaje się karty do głosowania, to tu znajdują się urny wyborcze, to tu liczy się głosy i sporządza pierwsze protokoły głosowania, skąd przesyła się je „wyżej”.
Karty wydaje się trzy (do rady gminy/miasta, sejmiku województwa oraz na wójta/burmistrza/prezydenta miasta) lub cztery (do rady powiatu — poza miastami na prawach powiatu oraz Warszawą; w tej ostatniej zamiast kart do rady powiatu wydaje się karty do głosowania do rad dzielnic).
Okręgi a obwody
Okręg należy kojarzyć z listami kandydatów — każdy okręg ma własne niepowtarzalne.
Obwody należy kojarzyć z miejscem bezpośredniego głosowania — każda ulica, dzielnica, sołectwo lub wieś należy do jakiegoś obwodu.
Okręg ma zazwyczaj kilka obwodów, ale obwód również (rzadziej, ale jednak) może obejmować kilka okręgów.
Szukając na kogo głosować, trzeba ustalić okręg z obwieszczenia urzędniczego o okręgach (tj. obwieszczenia wójta/burmistrza/prezydenta miasta/starosty/marszałka województwa o podziale gminy/powiatu/województwa na okręgi wyborcze) — a następnie ustalić dostępnych kandydatów, którzy znajdą się na kartach do głosowania, wcześniej sprawdzając ich z obwieszczeń komisyjnych o kandydatach (tj. obwieszczenia gminnej/miejskiej/powiatowej/wojewódzkiej komisji wyborczej o zarejestrowanych listach kandydatów na radnych w wyborach do rady gminy/miasta/powiatu/sejmiku województwa).
Szukając gdzie głosować, trzeba ustalić obwód z obwieszczenia urzędniczego o obwodach (tj. obwieszczenia wójta/burmistrza/prezydenta miasta o podziale gminy na obwody głosowania).
Zarówno okręgi, listy jak i obwody można sprawdzić na stronie wybory2010.pkw.gov.pl.
Obwody a obwodowe komisje wyborcze
Obwody obejmują jakiś obszar, zaś obwodowe komisje wyborcze ten obszar obsługują poprzez wspólny lokal do bezpośredniego głosowania. Obwody zatem to kilka ulic, komisja obwodowa zaś jest tylko na jeden ulicy.
Listy kandydatów i komitety wyborcze
Listy kandydatów są różne dla poszczególnych okręgów wyborczych (a nie obwodów głosowania), oczywiście każdy komitet wyborczy zgłasza własne listy kandydatów, przy czym do każdego okręgu może zgłosić tylko jedną listę. Każda lista ma własny numer, losowany przez Państwową Komisję Wyborczą lub komisarza wyborczego. Każdy kandydat na liście ma własną zanumerowaną pozycję.
Numery
Odrębnymi numerami oznaczone są:
- okręgi wyborcze
- obwody głosowania i obwodowe komisje wyborcze
- listy kandydatów danego komitetu wyborczego
- kandydaci danej listy
Wszystko to powoduje, że czasem łatwo pogubić się pomiędzy poszczególnymi numeracjami.
Obwód, okręg, miasto, gmina, powiat, województwo
Powierzchnia wymienionych jednostek rośnie w wymienionej kolejności.
Komitety, komisje, komisarze
Komitety wyborcze tworzą partie polityczne, inne organizacyjne społeczne lub grupy wyborców w celu zgłaszania kandydatów na radnych, wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast. Jest to więc ciało ubiegające się w wyborach o mandaty.
Komisje wyborcze są ciałami społecznymi, złożonymi z kilku osób, których celem jest przeprowadzenie wyborów. W wyborach samorządowych komisje te powołuje się spośród kandydatów zgłoszonych przez uprawnione komitety wyborcze, przy czym na szczeblu powiatowym i wojewódzkim z mocy ustawy ich przewodniczącym jest sędzia sądu powszechnego.
Głosowanie przeprowadzają obwodowe komisje wyborcze, natomiast wyniki do odpowiednich rad zbierają terytorialne komisje wyborcze, a mianowicie: gminna (miejska) komisja wyborcza, powiatowa komisja wyborcza oraz wojewódzka komisja wyborcza. Gminna (miejska) zbiera wyniki głosowania do rady gminy (miasta), powiatowa — do rady powiatu, a wojewódzka — do sejmiku województwa.
Obwodowe komisje powołują gminne (miejskie) komisje wyborcze, a komisje terytorialne — komisarze wyborczy.
Komisje wyborcze są organami wyborczymi powoływanymi do przeprowadzania konkretnych wyborów. Podobnie komitety wyborcze tworzy się tylko na czas kampanii i danych wyborów. Później komisje i komitety są rozwiązywane. Bowiem komitety są formą odrębną od tworzących je partii politycznych lub organizacji społecznych.
Komisarze wyborczy są stałymi urzędnikami–organami wyborczymi, powoływanymi dla obszaru województwa lub mniejszego, spośród sędziów sądów powszechnych. Obsługują ich delegatury Krajowego Biura Wyborczego, które zajmuje się organizacyjną stroną wyborów, podczas gdy Państwowa Komisja Wyborcza odpowiada za legalność i poprawność wyborów od strony prawnej, ogłasza również wyniki wyborów. Stałe organy wyborcze funkcjonują na potrzeby wszystkich wyborów (także prezydenckich czy parlamentarnych). W pozostałych wyborach (innych niż samorządowe) nazwy komisji wyborczych, zasady ich powoływania i funkcjonowania, są trochę inne niż dla wyborów do rad gmin, rad powiatów, sejmików województw oraz wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Tam funkcjonują okręgowe komisje wyborcze złożone z sędziów, a w wyborach europejskich — rejonowe komisje wyborcze.
I znów, można zapytać, czy nie dałoby się tego wszystkiego zrobić prościej? Jeśli chcemy zapewnić powszechne wybory, które są tajne, a zarazem uczciwe, na które politycznie nie mogą wpływać urzędujące władze kończące kadencje — to trzeba ponieść koszt organizacji wyborów przez niezależne ciała społeczne, które z racji pochodzenia z różnych środowisk (na niektórych szczeblach przy udziale niezależnych sędziów powszechnych) być może nie ulegną ewentualnej presji polityków lub ich sympatyków, którzy dla osiągnięcia celu mogliby próbować nieuczciwie wpłynąć na wynik wyborów. Dzięki społecznej organizacji wyborów, wyniki w większym stopniu mają szanse być obiektywne.