Czasem mam wrażenie, że niektórzy w Polsce nie wiedzą o istnieniu powiatów czy urzędów marszałkowskich; nie są świadomi różnic między gminą a powiatem ani między gminą a urzędem gminy; nie wiedzą, o co chodzi w samorządzie terytorialnym; twierdzą, że nie byłoby różnicy, gdyby niektórymi lokalnymi sprawami zarządzał ktoś z góry…
Samorząd terytorialny w Polsce od 1990 r. tworzą gminy, a od 1999 r. również powiaty i województwa. Gminą może być miasto (gmina miejska), miasto z sąsiadującym obszarem (gmina mieszana miejsko-wiejska) lub wieś z sąsiadującym obszarem (gmina wiejska). Powiat może obejmować kilka gmin (powiat ziemski) albo tylko jedno miasto (powiat grodzki w formie miasta na prawach powiatu). Województwa obejmują zazwyczaj kilkanaście powiatów. Obecnie mamy 16 województw, ponad 300 powiatów i prawie 2,5 tysiąca gmin, w tym kilkadziesiąt miast na prawach powiatu. Warszawa jako miasto stołeczne ze swoimi dzielnicami trochę wyłamuje się z tego podziału.
Każdy szczebel samorządu ma różne zadania, odpowiada za realizację różnych usług publicznych na rzecz społeczeństwa, z których każdy z nas korzysta, choć w różnym zakresie i w różnych etapach życia.
Niektóre z tych zadań nich są podobne dla wszystkich szczebli, jak choćby dbałość o:
- drogi publiczne (gminne należą do gmin, powiatowe do powiatów itd.),
- transport zbiorowy
- edukację publiczną (szkoły podstawowe i gimnazja prowadzą gminy, szkoły ponadgimnazjalne i specjalne prowadzą powiaty, na szkolnictwo wyższe wpływają samorządy województw),
- porządek publiczny i obronność,
- zapobieganie klęskom żywiołowym (np. powodziom) i usuwanie ich skutków,
- zdrowie mieszkańców (w tym prowadzenie niektórych szpitali i przychodni),
- pomoc społeczną (w tym prowadzenie instytucji udzielających świadczenia oraz opiekujących się osobami niesamodzielnymi),
- środowisko naturalne i wody,
- zabytki,
- kulturę (w tym prowadzenie muzeów, bibliotek, teatrów i innych instytucji kultury),
- kulturę fizyczną i turystykę (w tym prowadzenie niektórych ośrodków),
- telekomunikację (internet) – od niedawna,
- nieruchomości komunalne,
- współpracę z organizacjami pozarządowymi,
- współpracę ze społecznościami innych państw.
Gminy dodatkowo odpowiadają m.in. za handel targowy, zieleń miejską, ład przestrzenny (gdzie można budować), wodociągi i kanalizację, wywóz i składowanie śmieci, wysokość lokalnych podatków oraz opłat za korzystanie z niektórych świadczeń, politykę prorodzinną i budownictwo mieszkaniowe, cmentarze, czy pobudzanie aktywności obywatelskiej.
Powiaty odpowiadają dodatkowo m.in. za wspieranie niepełnosprawnych, sprawy geodezyjne i kartograficzne, nadzór budowlany, przeciwdziałanie bezrobociu i ochronę praw konsumentów.
Województwa z kolei odpowiadają również m.in. za modernizację terenów wiejskich i politykę regionalną (w tym pośredniczą w niektórych dotacjach ze środków europejskich).
Ponadto jako zadania zlecone (tzn. państwo finansuje i szczególnie nadzoruje oddolne wykonanie) przykładowo:
- gminy prowadzą ewidencję działalności gospodarczej i ewidencję ludności, wydają dowody osobiste, uczestniczą w przeprowadzaniu spisów powszechnych;
- powiaty odpowiadają za rejestrację pojazdów i kierowców;
- województwa odpowiadają za egzaminowanie kierowców;
- gminy (a w wyborach samorządowych wszystkie jednostki) odpowiadają za przeprowadzenie wyborów i referendów;
- gminy odpowiadają za kwalifikację wojskową (dawny pobór).
Oczywiście, niektóre spośród zadań realizowane są na poszczególnych etapach przez różne instytucje (nie tylko samorządowe), a udział organu samorządowego nie oznacza jeszcze, że jest to zadanie własne lub zlecone. Tym nie mniej jednak, główny ciężar i bezpośredni kontakt z interesantem spoczywa na samorządach.
Decyzja o sposobie wykonywania poszczególnych zadań należy do różnych organów, bowiem na każdym szczeblu samorządu funkcjonują organy stanowiące prawo oraz organy wykonawcze. Zdecentralizowane prawo stanowią rady gmin (miast), rady powiatów i sejmiki województw, wykonują je zaś odpowiednio wójtowie (burmistrzowie lub prezydenci miast), zarządy powiatów i zarządy województw. Co do zasady, o kierunkach polityki organów wykonawczych decydują organy stanowiące.
W powszechnych wyborach w Polsce wybiera się tylko rady (sejmiki) oraz wójtów (burmistrzów, prezydentów miast).
Zarządy powiatów i województw, w tym starostowie powiatów i marszałkowie województw (którzy stoją na czele tych zarządów), nie są wybierani w wyborach powszechnych — wybierają je dopiero rady powiatów i sejmiki województw.
O ile podejmowanie konkretnych decyzji i odpowiedzialność za nie należą do wyżej wymienionych organów, to ich fizyczna realizacja należy do urzędów gmin lub miast, starostw powiatowych (na poziomie powiatów ziemskich) i urzędów marszałkowskich (na poziomie województw) oraz innych jednostek organizacyjnych gminy, powiatu i województwa (szkół, urzędów pracy, ośrodków pomocy społecznej, bibliotek itp.). A te w tym celu zatrudniają zwykłych (nie pochodzących z wyborów powszechnych, lecz zazwyczaj z konkurencyjnego naboru) pracowników samorządowych.
Rolą samorządu terytorialnego nie jest decyzja, czy w ogóle realizować jakieś podstawowe zadanie, np. czy prowadzić szkoły, czy też wszystkie zamknąć. Ale już czy prowadzić 3 czy 4 szkoły, a może 55, to zależy od lokalnych potrzeb. Dlatego od samorządów zależy sprawność realizacji zadań i ustalenie szczegółowego sposobu ich realizacji, podejmowanie nowych inwestycji, ustalanie priorytetów przy rozdzielaniu środków finansowych, wyznaczanie czasu rozpoczęcia i zakończenia zadań, czy pozyskiwanie dofinansowań zewnętrznych.
I dobrze, że o tym decyduje oddolny samorząd, bo z Warszawy nie widać lokalnych i regionalnych potrzeb. Co potrzebne na Pomorzu, może być niepotrzebne na Śląsku. A metody postępowania w mieście mogą okazać się nie dość efektywne na wsi. Administracja centralna nie załatwi wszystkich problemów, które muszą być rozwiązane blisko człowieka.
Potrzebni są ludzie, którzy „tu na dole” podejmą się realizacji określonych zadań na rzecz miejscowej społeczności.
Co ważniejsze jednak, o priorytetach w realizacji zadań publicznych decydują osoby wybierane w powszechnych wyborach. Może na szeregowych urzędników nie mamy wpływu, gdyż zatrudnia ich kierownik urzędu, ale przecież możemy wybrać samego szefa (wójta, burmistrza lub prezydenta miasta) albo radnych, którzy go wybiorą (starostę powiatu i marszałka województwa). To oni zadecydują, czy ważniejszy jest remont drogi czy budowa ośrodka sportu i rekreacji; czy da się pogodzić jednoczesny remont szkoły i szpitala, czy może coś trzeba odłożyć na później; czy w pierwszej kolejności należy wymienić stare okna w bibliotece, naprawić przeciekający dach w jednej szkole, wybudować prawdziwe boisko i salę gimnastyczną przy innej szkole, a może zwiększyć ilość miejsc we wszystkich przedszkolach. Te decyzje nie podejmą się same.
Po 20 latach gmin i 10 latach powiatów i województw, warto wreszcie dostrzec, że o niektórych sprawach decyduje się i powinno się decydować „na dole”, oraz że należy wziąć sprawy w swoje ręce — rozstrzygając w wyborach, kto ma w naszym imieniu podejmować te decyzje.